Powstanie Łódzkie, znane również pod określeniem Powstanie Czerwcowe, to zbrojne wystąpienie robotników w Łodzi przeciwko carskiej Rosji, które miało miejsce między 22 a 25 czerwca 1905 roku. Wydarzenie było częścią Rewolucji 1905 roku.

Rok 2025 jest w Łodzi rokiem obchodów 120. rocznicy Rewolucji 1905 roku, w tym Powstania Łódzkiego.

Zapraszamy na przegląd materiałów o tej tematyce dostępnych w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi.

Przegląd literatury warto rozpocząć od zaprezentowania publikacji Stanisława Martynowskiego – publicysty, pisarza, działacza socjalistycznego i uczestnika rewolucji 1905 roku, który angażował się w organizację strajków i protestów, m.in. w Łodzi. Są to:

• Łódzka dziesiątka bojowa wyd. w 1928 r. – w której autor opowiada o niewielkiej, ale bardzo aktywnej grupy bojowców Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), działającej w Łodzi w czasie rewolucji 1905 roku,
• Łódź w ogniu z 1931 r. – gdzie opisane są realne pożary budynków, barykady płonące na ulicach, zapalone wagony tramwajowe i fabryki — miasto pogrążone w fizycznym ogniu walki,
• Pod słupem szubienicy z 1938 r. – w której autor opisuje publiczne egzekucje bojowców PPS oraz robotników dokonywane przez carskie władze w Łodzi po brutalnym stłumieniu czerwcowego powstania. Szubienice były stawiane publicznie, często jako akt zastraszenia ludności.

Świadkiem historycznych wydarzeń w Łodzi był także rosyjski dziennikarz Iwan Timkowskij-Kostin, który pracował dla gazety „Ruś”. Miasto proletariuszów jego autorstwa to tekst eseistyczno‑reporterski, w którym ukazuje miasto jako epicentrum proletariackiego oporu — opisuje fabryki, kominy, ulice pełne napięcia klasowego i narodowościowego.

Współczesne opracowania tematu to m. in.

Łódź 1905 roku : kulisy rewolucji autorstwa Krzysztofa R. Kowalczyńskiego – książka wydana w 2017 r. stanowi pierwsze popularnonaukowe opracowanie tematu rewolucji 1905 roku w Łodzi, dopełniając dotychczasową literaturę naukową mniej dostępnymi szczegółami wydarzeń i kulisami działań politycznych.

Wolność czy zbrodnia : Rewolucja 190-1907 roku w Łodzi na łamach gazety „Rozwój” w wyborze i opracowaniu Marty Sikorskiej-Kowalskiej, wydana przez Uniwersytet Łódzki w 2012 r. Autorka opiera się w swojej pracy na tytule „Rozwój”, jednym z najdłużej ukazujących się pism codziennych w Łodzi, który dostępny jest w naszej Bibliotece Cyfrowej Regionalia Ziemi Łódzkiej.

Rok 1905 w Łodzi to wyjątkowo burzliwy czas, który znalazł silne odbicie w literaturze pięknej – zarówno w prozie, jak i poezji. Polecamy lekturę autorstwa Andrzeja Struga pt. Dzieje jednego pocisku, w której autor związany z ruchem socjalistycznym, opisał walkę rewolucjonistów z carską władzą. Choć akcja nie jest osadzona wyłącznie w Łodzi, to wiele scen odnosi się bezpośrednio do wydarzeń z 1905 roku, takich jak zamachy na urzędników i działalność bojowców.

Opowiadanie dla dzieci pt. Czerwcowa Łódź : Rewolucja 1905 roku autorstwa Grażyny Bąkiewicz zamieszczone w zbiorze nowel Walka o wolność : 10 opowiadań z czasów rozbiorów. Głównym bohaterem opowiadania jest chłopiec o imieniu Alek, który stanął do walki na barykadach.

Miłośnikom tradycyjnych gier proponujemy grę karciano-kościaną pt. Rewolucja 1905, poświęconą Rewolucji na terenie Królestwa Polskiego. W trakcie rozgrywki – jak zapewniają twórcy – można wcielić się w postaci szeregowych uczestników wydarzeń rewolucyjnych, a dzięki własnemu sprytowi i szczęściu stanąć przed szansą wpłynięcia na powodzenie rewolucji.

Na uwagę zasługuje tytuł Żyję w mieście rewolucji! : 1905 : obchody 112. rocznicy Powstania Łódzkiego : śpiewnik rewolucyjny. W wydawnictwie odnajdziemy „Łodziankę”, „Chleba i róż”, „Women of the working class” i inne pieśni.

Piosenki i wiersze robotniczej Łodzi w latach 1882-1939 ze wstępem i wyborem Eugeniusza Ajnenkiela pozostawiają odbiorców w poetycko-muzycznym klimacie. Książka została wydana w 1958 r. nakładem Łódzkiego Towarzystwa Naukowego. Odnajdziemy tu utwory „Do mojego miasta” czy „Bez pracy i chleba”.

W zbiorach odnajdujemy również fotografie. Żydzi na barykadach Łodzi w 1905 r. to fotografia z ok. 1950 r.Przedstawia malowidło w sali Prezydium Rady Narodowej – obecnie UMŁ w Łodzi. Fresk znajdował się na ścianie klatki schodowej wiodącej do Dużej Sali Obrad i został zamalowany w 1989 r.

Kolejna fotografia – Barykady w Łodzi 1905 r. przedstawia to wydarzenie przy ul. Piotrkowskiej i ul. Próchnika (dawniej Zawadzkiej) w rysunku prasy współczesnej.

Masowy zryw społeczny 1905 r. w Łodzi, w którym wzięły udział dziesiątki tysięcy mieszkanek i mieszkańców miasta walcząc o lepsze warunki życia i pracy, znajduje bogate odbicie w literaturze.

Po więcej materiałów zapraszamy do Działu Informacji Naukowej, Regionaliów i Bibliografii oraz przeglądania Biblioteki Cyfrowej Regionalia Ziemi Łódzkiej.

Joanna Kantyka, Jolanta Zwierzyńska